احمد نادعلیان: تاثیر آئین های عاشورایی بر هنر محیطی و جدید

در سال 1385 در جزیره هرمز در روزهای نزدیک به عاشورا با الهام از آئین های مراسم مذهبی و استفاده از خاک سرخ جزیره هرمز کار محیطی انجام شد. قبل از آن هنرجویان کارگاه هنر جدید کار مشترک انجام داده بودند.

عکس ها از راحله زمردنیا و احمد نادعلیان

در این سفر روزهای پایانی جشنواره ما به روزهای عاشورا نزدیک می شد. معمولا در رویدادهای محیطی ، انعطاف پذیری دارم. در بسیاری از شهر ها از آداب و رسوم و آئین های منطقه ای ، مذهبی تاثیر پذیر بوده ام. به دوستان مقیم بندر عباس نوشته بودم که دوست دارم این اتفاق در شهر هرمز برگزار شود. البته در این زمینه بی تجربه نبوده ام. احتمالا امکان آن وجود نداشته است. مجموعه ای از عوامل موجب شد که در روز آخر کارهایی در طبیعت صورت بگیرد.

سفر با دانشجویان هنر به جزیره هرمز در بهمن ماه 85 برای برگزاری جشنواره هنر محیطی

 

 

بعد ها که در جزیره ساکن شدم در تحقیقات میدانی، کاربرد خاک سرخ در مراسم عاشورا را به چشم دیدم و در صفحه 46 کتاب جزیره هرمز به روایت احمد نادعلیان در مورد آنها نوشتم که خاک سرخ نمادی از خون هم هست. در کشور ما از جمله استان هرمزگان به تحقیقات میدانی اهمیت داده نمی شود. معمولا از روی تحقیق میدانی می نویسند و منبع فکری اولیه را قید نمی کند. علاوه به عنوان پژوهشگر در جزیره مسیر سختی را طی کردم. در تمام سال هایی که در جزیره بودم از مراسم ها عکاسی می کردم. نه روشنفکران من را فهمیدند و نه بومی ها.

روشنفکران فکر می کنند من یک تحصیل کرده خارج هستم و نباید مبلغ هنر عامه باشم. این حساسیت زمانی زیاد می شود که از هنر مذهبی و عامه بهره برداری های سیاسی می شود. حتی مداحی غیر متعارف برای من قابل مطالعه است. من دوست دارم آنچه که هست را ببینم و در کلاس های دانشگاه تحلیل کنم. وجود شیر پایگاه و پیشینه مهر پرستی دارد و …  بسیاری از رفتار های عموم مردم در مراسم های مذهبی مورد تائید فقها نیست. اما وجود دارد. 

یک بار زمانیکه در تکیه مولا در حال عکاسی بودم یکی از متولیان هیئت به من گفت “تو برای منافع خودت عکاسی می کنی!!!.”  از ایشان پرسیدم که شما چگونه امور خودت را می گذارنی؟ گفت خدا می رساند؟ پرسیدم چگونه می رساند؟ به من بگوئید من هم همان مسیر را انتخاب کنم. گفت صیادی می کنم. گفتم پول فروش ماهی را چه می کنید؟ گفت مخارج زندگی خودم را تامین می کنم. گفتم من هم عکس و فرهنگ صید می کنم. اگر روزی سودی نصیب من شود ایرادی ندارد. حلال است. ما نمی دانیم صیادانی که در زمان جری پولاک صید کرده اند، علاوه بر سودمندی برای خانواده خودشان چه سودی برای ما دارند؟ اما عکس های این سرحدی بیگانه امروز دست به دست می شود و خاطره ها را زنده می کند. هر کار متمایز در جوامع کوچک مشکوک است. همه سعی می کنند آن را نابود کنند. 

زمانیکه من به فرهنگ عامه توجه دارم به عنوان پژوهشگر نمی خواهم بگویم خوب است یا بد است. می خواهم امانتدار باشم. آنچه که هست را ثبت کنم. در حد توان از نمادگرایی و مفهوم آن در کارهای خودم استفاده نمایم.

در سال 1384 قبل از اینکه با هنرجویان هنر جدید به جزیره هرمز برویم برای نمایشگاهی دعوت شدم که در زمینه عاشورا کار نقاشی ارائه دهم. پیشنهاد  من این بود که به همراه هنرجویان هنر جدید کار گروهی انجام دهیم. این نمایشگاه در مرکز فرهنگی و هنری صبا برگزار شد.  مجموعه ای کار انجام شد. روش کار اینگونه بود که هنرجویان کارگاه پیشنهاد می دادند. در چگونگی کار مداخله داشتم و اغلب جمع کمک می کردند که کار اجرا شود.

رویکرد من در استفاده از آئین ها به گونه ای بوده است که هنر را با نمادها و ضرورت های جهانی نزدیک نمایم. بیشتر با فرهنگ ارتباط دارد. روایت سیاسی در آن دیده نمی شود.

 

در کارهای من از این موضوع که در کف دست ها هنگام باران آب جمع شود زیاد دیده می شود.  بارها با ترکیب های مختلفی آن را اجرا کرده ام. اول بار در یک نمایشگاه عاشورایی ارائه شد.  ارجاع به فرهنگ عامه در آن دیده می شود. اما برای مخاطب بین المللی در ارتباط با حیات بخش بودن آب و بجران زیست محیطی معنی دار است.

 

با پاشیدن گلاب بر روی خاک  فضایی عطر آگین ایجاد و احساس  می شد و …

مهر ها بر روی خاک برای مفهوم سجده بر خاک 

فرهنگ نوشیدن چای در هیئت ها و بازآفرینی یک جیدمان شبیه ضریح

 

پخت و تزئیین شله زرد توسط دختران شرکت کننده در کارگاه هنر جدید. به جای شیرینی در افتتاخیه نمایشگاه عاشورا بازدید کنندگان با شله زد پذیرایی شدند و شیرینی حذف شد. برای من این عمل توجه به هنر زنان بود که آنها علاوه بر آشپزی معمولا غذا را تزئین می کنند. حتی در هنر عاشورا برای من هنر زنان و مشارکت زنانه مهم بود. سهم آنان در هنر را یادآوری می کرد. 

در چیدمان ما یک گهواره وجود داشت و تحصیل کرده های دانشگاهی به دلیل تردید تاریخی قبل از افتتاحیه آن را حذف کرده بودند. در حالیکه در میان مردم گهواره حمل می شود. 

یکی از یاداشت های من به صورت گفتگو در خبرگزاری ایسنا منتشر شده بود. اگر امروز دوباره بنویسم خیلی موارد برای نوشتن دارم. فرصت ندارم.  در اینجا مطلب قبلی که در سایت من از سال 1382 بوده است و ایسنا آن را در سال 1386 منتشر کرده را باز نشر می نمایم :

احمد نادعلیان باور دارد: عموما آیین‌ها، نمادها و نشانه‌های کهن و دینی حضور گسترده‌ای در هنر جدید دارند. هنر جدید ایران معمولا مسایل فرهنگ‌های بومی و سنتی را همانند آیینه‌ای به‌نمایش می‌گذارند. از این‌رو این هنر در ایران غالبا شاعرانه، تمثیلی و نمادگراست که در این میان نمادها و نشانه‌های موجود در عزاداری امام حسین (ع) جایگاه ویژه‌ای در هنر جدید دارند.

این مدرس دانشگاه در گفت‌وگویی با خبرنگار بخش هنرهای تجسمی خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، درباره‌ی “آیین‌ها و نمادهای عاشورا در هنر جدید” تاکید کرد:‌ برخلاف هنر مدرن که نتیجه‌اش روند همسان‌سازی فرهنگ‌ها بود، هنر جدید پذیرای سنن، مفاهیم و مضامین گسترده‌ و زبان آن جهانی است، اما سنت‌های بومی را محترم ‌شمرده و به‌کار می‌گیرد.

وی اذعان کرد:‌ اگرچه در کشورهای غربی هویت‌جویی دوران پست مدرن معطوف به جنسیت و نژاد است، اما در کشورهایی که سنن کهن و غنی دارند آیین‌ها حضور گسترده‌ای در هنر جدید داشته و نتیجه آن رشد نوعی هویت ملی و مذهبی در هنر بوده است.

به‌زعم این پژوهش‌گر، فرهنگ عاشورا بسیار غنی است به‌طوری‌ که متضمن بسیاری از نمادهای ملی، عرفانی و مذهبی است. ازسوی دیگر در آن نمایش‌های آیینی، هنر تصویری و صنایع متنوعی دیده می‌شود که قابلیت‌های بسیاری را فراهم می‌کنند که هنرمند امروزی با بهره‌گیری از آن می‌تواند فضایی خلاقانه را ایجاد کند که ریشه در فرهنگ عمومی دارد.

نادعلیان متذکر شد:‌ با ابزار و رسانه‌های جدید می‌توان فرهنگ ملی دینی کهن را به نسل جوان انتقال داد. چنان‌چه مفایم دینی ما با ابزار و رسانه‌های جدید ارایه شوند، بیشتر مورد استقبال نسل جوان قرار می‌گیرند، زیرا با چنین ابزاری در زندگی روزمره کار می‌کنند و با زبان آن آشنا هستند.

وی افزود: از آن‌جا که در هنر جدید مرز بین هنرها کمرنگ می‌شود در این هنر گونه‌های مختلفی از آیین‌ها و هنرهای وابسته به فرهنگ عاشورا حضور دارند. در هنر جدید ایران اشیای آماده، هنرهای تصویری، موسیقی و نمایش‌های موجود در آیین عاشور حضوری گسترده داشته‌اند.

به‌گفته‌ی او،‌ در سال‌های اخیر این نگرانی وجود داشته و دارد که هنر مورد استفاده در ایام عاشور سرانجامی را نشان می‌دهد که از هنر دینی عرفانی فاصله گرفته و مضامین مذهبی را با زمان و مکان دنیوی و با فنونی نازل به‌نمایش می‌گذارند.

نادعلیان با این استدلال که هموراه راهبردهای سلبی و بازدارنده کار ساز نیست، تاکید کرد، هنر جدید نه تنها تعارضی با دیدگاه فقها ندارد، بلکه این قابلیت را دارد که نشانه‌های ملی و مذهبی ما را منطبق با سلیقه نسل جدید ارایه دهد.

وی سپس با اشاره به نمادهای موجود در فرهنگ عاشورا توضیح داد: در ایام عاشورا در دسته‌جات عزاداری امام حسین (ع)، مجموعه‌ای از نشانه‌ها و نمادها که با هم ترکیب شده‌اند، حمل می‌شود، که به آن “علامت” گفته می‌شود. ترکیب عمودی علامت معمولا چیزی شبیه صلیب و یا درخت زندگی است و معمولا تیغه‌های آن با فلز ساخته می‌شود؛ در قسمت‌های مختلف آن پارچه‌های دستبافت و گل‌دوزی شد و پرهای بزرگ رنگی و پرهای طاووس استفاده می‌شود.

او متذکر شد:‌ با نگاهی به آثار فلزی باقی‌مانده از قرون اولیه اسلامی می‌توان دید که اجزای علامت از قرون گذشته وجود داشته است، ولی ترکیب کلی و فعلی آن بیشتر در یکی دو قرن اخیر شکل گرفته است و هنوز در حال تحول است.

وی افزود: آنچه که بیشتر در آثار گذشته دیده می‌شود، علامت‌های تک تیغه‌ای و سه تیغه‌ای هستند که به هنگام رزم در دست جنگ‌جویان حمل می‌شدند. در بعضی از نقاشی‌های صفوی چنین علامت‌هایی نقاشی شده‌اند.

مدرس دانشگاه‌های هنر تهران عنوان کرد: این نظر وجود دارد که علامت برگرفته شده از صلیب مسیحی است. ولی آنچه که مسلم است ترکیب فعلی آن هویتی پیدا کرده است که کمتر در فرهنگ‌های دیگر وجود داشته است و شبیه آن در هنر گذشته ایران نیز وجود ندارد.

احمد نادعلیان، با بررسی نمادهای فعلی موجود در علامت توضیح داد: شیر و خورشید دو نماد کهن هستند که ریشه در ایران باستان دارند و در علامت حضور دارند. در ایران باستان شیر نماد ایزد مهر بود. در دوره اسلامی نماد امام علی (ع) شد. در بسیاری از علامت‌های کنونی شیرها شمشیر دو سر دارند که همان ذوالفقار یا شمشیر امام علی (ع) است.

این هنرمند هنر جدید افزود: خورشید نیز در ایران باستان چشم اهورا مزدا و نماد دیگری از مهر نور و روشنایی بود که در دوره اسلامی نمادی از معشوق شد.

او یادآوری کرد که یکی دیگر از نمادها که گاهی در بعضی از علامت‌ها دیده می‌شود بُراق است. بُراق موجودی مرکب از سر انسان، اسب بالدار؛ در بسیاری از نقاشی‌های خمسه نظامی و معراج‌نامه‌ها می‌توان دید که پیامبر اسلام (ص) سوار به بُراق به معراج می‌رود. در بعضی از نمونه‌ها بُراق داری دم طاووس است.

نادعلیان در ادامه توضیح داد: نماد دیگر مرغی است که سری انسانی دارد. این اعتقاد وجود دارد که این مرغ، مرغی بهشتی است که بر درخت طوبا آشیانه دارد. چنین مرغی در بعضی از نقاشی‌های قهوه‌خانه‌یی هم دیده می‌شود.

او گفت: نماد دیگر که در علامت وجود دارد پنجه است. در فرهنگ شیعی ایران این پنجه یادآور پنج تن (محمد، علی و فاطمه، حسن و حسین) و همچنین دست بریده حضرت عباس (ع) است که در واقعه کربلا زمانی‌که برای تشنگان صحرای کربلا آب می‌آورد دست خود را از دست داد. به همین جهت در فصل گرما در همه جای ایران، بسیاری از مردم که نذر دارند، آب خنک رایگان در اختیار تشنگان قرار می‌دهند. معمولا کاسه‌هایی که برای آب خوردن در کنار این ظروف آب وجود دارد داری پنجه هستند.

این مدرس دانشگاه عنوان کرد: علاوه بر این نمادها بعضی از علامت‌ها داری حیواناتی هم‌چون شتر، گوزن یا آهو هستند. شاید شتر یادآور اهل بیت امام حسین (ع) که از کربلا به شام برده شدند و آهو در فرهنگی شیعی یاد آور امام رضا (ع) است که آهو را شفاعت و شکارچی را از کشتن او منع کرد.

به‌گفته‌ی وی، یکی از دیگر نمادهای رایج طاووس است که در طرفین علامت به‌صورت متقارن نصب می‌شوند. طاووس در فرهنگ‌های مختلف نماد است. در فرهنگ عرفانی و اسلامی ایران نمادی از روح انسانی است که طالب بازگشت به موطن اصلی خود است. اشعار عطار نیشابوری در منطق‌الطیر حاکی از این معناست.

او با یادآوری اینکه تیعه‌های علامت معمولا داری نقوش هستند که تصویر پیامبر امامان و خط نوشته‌ها را بردارند، تصریح کرد: ترکیب کلی تیغه‌های علامت همانند سرو هستند و در طرفین آن‌ها دو شکل دهن اژدری تعبیه می‌شود. چین اشکال دهن اژدهایی در گوشه‌ها و طرفین علامت نیز دیده می‌شود. چنین نقشی برگرفته از نقوش تذهیب بود و به کرات در کاشی‌ها و قالی‌های ایرانی دیده می‌شوند.

به‌زعم نادعلیان، شاید ترکیب کلی علامت دو درخت را دربر داشته باشد؛ درخت طوبا و درخت ذقوم. درخت طوبا خوبی‌های انسان و درخت ذقوم نفس انسانی است و در مجموع، ترکیب علامت پالایش و تطهیر نفس را نشان می‌دهد.

وی  در پایان متذکر شد، حمل و مهار کردن علامت نوعی مرام پهلوانی و زورخانه‌یی را می‌طلبد. معمولا حمل کنندگان علامت وقتی به مسجد، حسینیه یا تکیه ای میرسد به طرف آن علامت را با مهارت خاصی خم می‌کند و در مقابل علامت دیگر آن‌را به گردش در می‌آورند. صدای زنگوله‌ها و نرمی حرکت پرها خصوصا پر طاووس یاد آور رقص طاووس است که دور خود می‌چرخد. این گردش همچنین یادآورسماع و رقص کیهانی است.

آیین‌ها و نمادهای عاشورا در آیینه‌ی هنر جدید

ادامه دارد

Views: 14