رقص زنان سنگسری هنری کنشگرانه و سکویی علیه نابرابری

یکی از بخش‌های مهم «هنر جامعه‌محور» احمد نادعلیان، این بوده که با تشکیل گروه «ورمز ککچا» (دوشیزگان اهورایی) رقص زنان سنگسری را جان‌بخشی، بازآفرینی و احیا نماید. در جشنواره‌های برگزارشده در ییلاق‌های اطراف پلور او همیشه به رقص زنان و مردان توجه داشت. اما در سنگسر، اجرای رقص، به‌ویژه رقص زنان در محیط عمومی، به دلیل فشارهای مذهبی، ممنوع یا سرکوب شده بود. در سال‌های اخیر، مردان مجاز هستند در رویدادهای رسمی فرهنگی که نهادهای دولتی برگزار می‌کنند، برنامه‌های رقص خودشان را اجرا کنند. او برای مقابله با این نابرابری در سنگسر، پس از تحقیقات، شرایطی را فراهم کرد که زنان بتوانند رقص‌های سنتی را، که بسیاری از گام‌های آن فراموش شده بود، دوباره اجرا کنند.

دستاورد فرهنگی رقص زنان

زنان سنگسری به‌واسطه پوشش و زیورآلات فاخر و رقصی که تا آن زمان ناشناخته بود، از سال ۱۴۰۱ به بعد به‌صورت گسترده‌ای مورد توجه قرار گرفتند. پیش از این، سنگسر را بیشتر با هژبر یزدانی و یا برهٔ سنگسری می‌شناختند. اما پس از این اجراها، پژوهشگران رقص راهی سنگسر شدند. خانم فرزانه کابلی پس از رفتن به سنگسر، رقص زنان سنگسری را برای اجرا در تالار وحدت انتخاب کرد و تاکنون دو بار در آن‌جا اجرا شده است. یکی از پژوهشگران رقص در آمریکا به‌نام فاطمه منصف نیز در این زمینه پژوهش انجام می‌دهد. رقص طره‌افشانی به زبان سنگسری «بُرچَک فُوکِرْتِن» به‌دلیل ویژگی‌های منحصربه‌فردش مورد توجه ایشان قرار گرفته است.

 

 

نادعلیان می‌دانست که در آغاز، اجرای رقص و انتشار آن در فضای مجازی می‌تواند با چالش همراه باشد. او آگاهانه از سرمایهٔ فرهنگی و اجتماعی خود استفاده کرد و مسئولیت اجرای آن‌ها را شخصاً بر عهده گرفت.

در این مسیر، زنان شجاع با آگاهی از این مشکلات با او همراه شدند. فرزانه غنیان، یکی از دختران فعال فرهنگی، با ارتباطات وسیعی که داشت، افراد بسیاری را معرفی کرد و هماهنگی‌ها را انجام داد. چندین بوم‌گردی نیز میزبان شدند؛ آقایان عباسیان در ییلاق انزو و اقامتگاه «تورنه‌رجی» میزبان این رویداد بودند و از شرکت‌کنندگان و میهمانان پذیرایی کردند. اقامتگاه «دمواژه» در زیارت سنگسر نیز محیط خود را در اختیار ما قرار داد. خانم خادمیان لباس سنتی در اختیار دختران و زنان قرار داد و برای پوشش صحیح آن‌ها را راهنمایی کرد. پس از اجرا و نشر رقص زنان، سنگسری‌ها در داخل و خارج از کشور از آن استقبال گسترده‌ای داشتند.‌

در گام‌های بعدی، نادعلیان از زنان حمایت کرد تا نمایش پوشش و رقص را به‌صورت برنامه‌های آیینی اجرا کنند. قصد او این بود که زنان سنگسری را از حاشیه به مرکز فعالیت‌های فرهنگی و آیینی بازگرداند.

اهداف نادعلیان

او با نگاهی فرهنگی و هنری، نه صرفاً سرگرمی، این رقص را به‌عنوان بخشی از میراث ناملموس فرهنگی و هویت زنان محلی مطرح کرد. هدفش این بود که زنان بتوانند در فضایی امن و محترمانه نقش فعالی در اجرای آیین‌های بومی داشته باشند؛ آیین‌های سنتی در قالب جشنواره‌های فرهنگی و هنری بازآفرینی شوند؛ و جامعهٔ محلی احساس کند فرهنگ بومی‌اش ارزشمند است و می‌تواند به جذب گردشگر فرهنگی و توسعهٔ پایدار کمک کند. انتشار بازتاب این اجراها در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی موجب شد که برخی افراد با آن مخالفت کنند.

چالش‌ها و مخالفت‌ها

در آغاز فعالیت، با توجه به ساختار اجتماعی و فرهنگی سنگسر، پس از اجرا، مخالفت‌ها و موانعی ایجاد شد. برخی افراد متعصب، اجرای رقص علنی زنان را مخالف آموزه‌های دینی و عملی ناپسند تلقی کردند. فشارهای اجتماعی بر زنان شرکت‌کننده زیاد بود؛ تا آنجا که گاهی خانواده‌ها از ترس قضاوت یا تهدید دیگران، مانع حضور دختران در اجراها می‌شدند. در مواردی نیز برای خود نادعلیان پیام‌ها و اتهاماتی مبنی بر ترویج رفتارهای نامتعارف در فضای مجازی ارسال کردند. با وجود این مخالفت‌ها، نادعلیان همچنان تأکید دارد که هنر، به‌ویژه رقص، می‌تواند وسیله‌ای برای توانمندسازی اجتماعی زنان باشد و باید از آیین‌های بومی، نه به‌صورت سطحی، بلکه با درک معنایی و فرهنگی‌شان، محافظت کرد.

 

مخالفت ها با رقص و آئین های زنان در سنگسر

پس از اجرای نخست رقص زنان در اماکن گردشگری، بوم‌گردی‌های همکار اخطاریه گرفتند و بازخواست شدند. به همین دلیل، نادعلیان برای ادامهٔ کار، اجراها را در منطقهٔ طبیعی پلور و محیط‌های طبیعی سنگسر برگزار کرد. دلیل اجرای برنامه در طبیعت این بود که مکان‌های تحت نظارت نهادهای دولتی فرهنگی ممکن بود با مشکل روبه‌رو شوند. اما کسی نمی‌تواند گل‌های شقایق یا درخت توت را بازخواست کند.

 

 

 

عجیب بود که در سال جاری (۱۴۰۴)، یکی از بوم‌گردی‌ها به‌دلیل همکاری در ساخت یک مستند که قرار بود عروسی سنتی را معرفی کند، پلمب شد. البته اقدامات نادعلیان این احساس را ایجاد کرده بود که گویی مانعی وجود ندارد. در مقایسه با اقوام دیگر که ده‌ها صفحه در فضای مجازی دارند و فقط رقص زنان را نشان می‌دهند، این سخت‌گیری در سنگسر عجیب است. با توجه به تساهل اخیر حاکمیت، به‌ویژه دولت، دربارهٔ حجاب و کنسرت‌ها، چنین واکنشی در سنگسر غیرمنتظره بود. بااین‌حال، یقین دارم روزی به آن‌ها گفته خواهد شد که سخت‌گیری نکنند. آنان همین حالا هم می‌توانستند آن را نبینند، اما دیدند. در نتیجه، اگرچه این فعالیت‌ها برای نادعلیان آسان نبود و با مقاومت‌های شدید روبه‌رو شد، اما تأثیر ماندگاری بر نگاه فرهنگی منطقه گذاشت. بسیاری از پژوهشگران و گردشگران اکنون سنگسر را نه فقط به خاطر کوچ‌رو بودن و گوشت بره‌هایش، بلکه به‌دلیل فرهنگ غنی پوشش زنان و رقص منحصربه‌فرد آنان می‌شناسند. بااین‌حال، نادعلیان مصمم است در زمان و مکان مناسب از زنان حمایت کند و به کار خود ادامه دهد.

طره‌افشانی به زبان سنگسری «بُرچَک فُوکِرْتِن» (فوت‌کردن طره‌ها) یکی از حرکات رقص زنان سنگسری است. در هنگام رقص، زنان موهای جلوی سر خود (که در منطقهٔ سنگسر معمولاً به آن «بُرچَک» گفته می‌شود) را به سمت جلو می‌اندازند و با دمیدن هوا از دهان، طره‌ها را با وزن و آهنگ خاصی به حرکت درمی‌آورند.

بر اساس پژوهش‌های انجام‌شدهٔ احمد نادعلیان، حرکات دست و پا متناسب با سن افراد متنوع بوده است. این حرکت معمولاً در فرایند اجرای حرکات دیگر مانند رقص «جاری با جاری» (یری‌یری سمه) و سایر رقص‌ها انجام می‌شده است. این رقص، همراه با «انگشتک‌زدن (انگشتین بژتن)» و حرکات هماهنگ دست یا چرخش‌های نرم به طرفین اجرا می‌شده است.

فیلم رقص طره افشانی زنان سنگسری در اینستاگرام احمد نادعلیان

 

فیلم رقص طره افشانی نونهالان سنگسری در اینستاگرام احمد نادعلیان

رقص ممکن است به صورت تکی یا گروهی اجرا شود. معمولا در گذشته  هماهنگ با نواختن سازهایی مانند دف اجرا می شده است.  در رقص «یری یری»، زنان “جاری”ها (معمولاً خویشاوندان یا نزدیکان) در مقابل هم می‌رقصند، گام‌های موزون برداشته، حرکات هماهنگ دست‌ها دارند و چرخشی هم ممکن است داشته باشند

در فرهنگ عامهٔ سنگسری، «بُرچَک فُو کِرْتِن» معنای دیگری هم دارد. اگر در میان زنان بخواهند بگویند کسی هنوز اقتدار خود را نشان نداده است، می‌گویند: «هنوز برای تو طره مویم را فوت نکرده‌ام» (انی تَرِه بُرچَک فُو نِکِرْتِه). یعنی هنوز آن روی قاطعیت خود را نشان نداده‌ام. این حرکت در رقص نیز جنبه‌ای نمادین دارد؛ گاه کنایه از قدرت یا صمیمیت است. مانند حرکت دیگری در رقص زنان سنگسری که در پایان رقص، با زدن باسن به فرد دیگر، او را از میدان رقص بیرون می‌کردند، حرکتی که به‌ظاهر خشن بود، اما موجب شادی و خنده می‌شد.

جنبه فرهنگی و اهمیت

این رقص یکی از جلوه‌های هویتی و فرهنگی منطقهٔ سنگسر است که تلاش شده دوباره احیا و به نمایش گذاشته شود. طره‌افشانی در دهه‌های اخیر فراموش شده بود، اما سالمندان به آن اشاره کرده‌اند و با جست‌وجو، مصاحبه و ضبط حرکات رقص توسط احمد نادعلیان، رواج آن در گذشته اثبات شده است.

نادعلیان از ابتدا می‌دانست که ترویج و بازجُست این رقص با استقبال روبه‌رو خواهد شد. فاطمه منصف، پژوهشگر ایرانی مقیم آمریکا، به نادعلیان گفته است که در رقص‌های غربی، مو اغلب مزاحم است و باید مهار شود، اما در این رقص، مو خود وسیله‌ای برای رقصیدن است. نادعلیان یادآور می‌شود که در رقص دراویش نیز رهاسازی و به‌کارگیری مو نقش مهمی دارد، اما طره‌افشانی محدود به حرکت مو نیست؛ بلکه تنفس، فوت‌کردن و حتی صدای ضرباهنگ نفس‌ها نوعی جان‌بخشی به رقص می‌دهد که آن را در عرصهٔ جهانی خاص و متمایز جلوه می‌دهد.

دلیل دیگر نادعلیان برای ترویج این رقص، بستر اجتماعی ایران در سال ۱۴۰۰ بود؛ زمانی که رهاسازی و رقصانیدن موها معنای فرهنگی و اجتماعی ویژه‌ای داشت. بنابراین، جنبه‌های خلاقانه و بازآفرینی این رقص آگاهانه انجام شد.

فیلم رقص طره افشانی زنان سنگسری در اینستاگرام احمد نادعلیان

 

سپاس فراوان از همه همراهان و حامیان این رویداد فرهنگی و هنری

اجرا های طره افشانی

*گروه ورمز ککچا*

دکتر احمد نادعلیان
فرزانه غنیان (ایرانا)
سپیده صبوری
مریم بیرقی
ربابه عرب
مهدیه زینعلیان
فاطمه خادمیان
عسل غنیان
حوری ابوابی
ماه‌بانو کسائیان
فاطمه نادعلیان

و امیدهای آینده‌مان:
رها بیرقی
رها چوبداری
رزا خادمیان

با تشکر ویژه از :
مرکز هنر پردیس – پلور
فروشگاه کژین خادمیان – سنگسر
خانواده محترم دوست‌محمدی – ییلاق گته‌چال

مکانهای فیلمبرداری:
پلور – دشت لار
پلور – دشت شقایق‌ها
ییلاق (خیل) گته چال

همراهان این اجرای *گروه ورمز ککچا*

احمد نادعلیان طراح و حامی
اگر مشکلی وجود داشت با من تماس بگیرید. مزاحم دختران نشوید.
فرزانه غنیان (ایرانا)
سپیده صبوری
طاووس پروری‌نژاد
زهره لاله‌عباسی
زینت نادعلیان
فاطمه نادعلیان
لیلا نادعلیان
پریسا حبیبیان
هلیا حامدی
مهدیه زینعلیان
سمیه مرادعلیان

و امیدهای آینده‌مان:
آرمیتا مؤمنیان
رستا رشیدی
بنیتا باقریان
شاران درخشانی
ستایش ساقیان
آسنا پارسا
پریا نجاتیان

نوازندگان:
حنانه احمدیان
ملیکه لاله‌عباسی
نیلوفر غریبشاه
محل اجرا ، کنار چشمه رابند سنگسر و محل معبد باستانی آناهیتا.
با تشکر ویژه از :
فروشگاه کژین خادمیان سنگسر
خانواده محترم طاهرکرد

شرکت کنندگان در ویدئو ارسالی از گروه ورمز ککچا

احمد نادعلیان
فرزانه غنیان (ایرانا)
سپیده صبوری
فاطمه خادمیان
ربابه عرب
عالیه جلالیان
مهدیه زینعلیان
مبینا ساقیان
نیلوفر غریبشاه
فاطمه نادعلیان
خدیجه نادعلیان
حوری ابوابی
ماه‌بانو سلطانیان

و امیدهای آینده‌مان:
شاران درخشانی
پیوند صباغیان
آرمیتا مومنیان
طهورا نجاتی

پخش فایل صوتی
“زهرا زهرا” با دف و آواز مرجان وحدت.
@marjane_vahdat

با همراهی حضوری دف:
الهام دارایی
@elham_daraei
عکاس و فیلمبردار:
دکتر احمد نادعلیان
مهتا اسفندیاری
شیوا جانجان‌

با تشکر از
فروشگاه کژین خادمیان
خانواده محترم نادعلیان
و تمامی عزیزانی که در این برنامه به هر نحوی ما را یاری دادند.

تابستان ۱۴۰۳

کوچرو های سنگسری و محیط زیست پایدار

موقعیت ییلاق ها و قشلاق های سنگسری ها

آرشه خاص‌ترین محصول لبنی سنگسری‌ها

سهیلا غنیان دختر کوچرو سنگسری

Views: 14