میراث زرتشتیان ایران باستان در پوشاک زنان سنگسری

در سنت زنان سنگسری پوشاک متنوعی به نام های مکنه (مَکِنه) یا (مکنا)، کَژین شِوی (پیراهن ابریشمی ) شِوال یا شلوار که به صورت دامن چین دار بوده است، کُلک پول ،تیرمن کت ، پشو (پَشو) دستمال وجود داشته است. بعضی از آنها ریشه باستانی دارند و می توانند به ما کمک کنتد که حلقه های مفقوده لباس و خصوصا نقوش آنها را بازیابی کنیم.

استفاده از متن و عکسهای سایت و بازنشر آنها در محیط مجازی ممنوع است.

طراحی آنها، نحوه استفاده و حتی نام های آنها با آنچه که زرتشتی ها استفاده می کنند و هنوز رایج است شباهت دارد. با این تفاوت که سنگسری ها اصالت باستانی بافت و سوزندوزی (ساخته) آن را حفظ کرده اند.

ساخته مکنه (مَکِنه) یا (مکنا) که هنوز پوشش محلی زنان سنگسری است، برای پوشاندن سر به کار می رود. برای بافت قدیمی آن از کژ که نوعی ابریشم بوده است استفاده می شده است. قدمت آن به ایران باستان بر می‌گردد. متأسفانه این پوشش ابریشمی زیبا و پر نقش و نگار زنان، همچون بسیاری از لباس‌های محلی اقوام ایرانی، در نقاط دیگر ایران فراموش شده است. خوشبختانه همچنان در بین  کوچرو های سنگسری در مجالس رسمی مورد استفاده ‌قرار می گیرد.

با توجه به تجربه من در تاریخ هنر نقوش این مکنه ریشه دار هستند.

در مورد نقوش مکنه بالا در قسمت پائین طرح با توجه به طرح پرنده و سرو ها این گمان قابل طرح است که تاثیرات هنر قاجار و هنر عامیانه دیده می شود. گمان من مبتنی بر شناخت وسیع من از تاریخ هنر است. نقوش بیشتری را ثبت کرده ام. اگر پژوهشگر توانمندی مراجعه نماید از تجربیات خواهم گفت و راهنمایی خواهم کرد.

در مورد نقوش سوزندوزی زنان سنگسری چندیدن تحقیق انجام شده است. اما در آنها تحول تاریخی نقوش مورد بررسی قرار نگرفته اند. نقش های جدید و قدیم و حتی تاثیرات اقوام دیگر همه سنگسری معرفی شده اند. در مورد نماد شناسی هم گاهی زیاده روی شده اند. مجال بررسی آنها را ندارم. اما بسیاری از مطالب نوشته شده از نظر پژوهشی قابل تایید نیستند.

از دهه چهل مکنه ها با استفاده از پارچه های کارخانه ای رایج شدند. بسیاری از مادر بزرگ های ما از این نوع مکنه برای پوشش استفاده می کردند.

پیراهن در زبان سنگسری شِوی نامیده می شود که ریشه پهلوی دارد. شوی همان پیراهن مقدس زرتشتیان است. در زبان زرتشتی ها نیز همین نام را دارد و آنها به پیراهن، شِوی می گویند.

زنان سنگسری در مجالس هنوز کَژین شِوی (پیراهن ابریشمی ) می پوشند. گفته میشود بخشی از مواد اولیه کژین که نوعی ابریشم است از نوغانداران شرق مازندران قدیم و ترکمن ها ( استان گلستان) تامین میشده است.

شباهت آن با لباس زنان زرتشتی نشان می دهد که در ایران باستان رایج بوده است.

عمده تحققات بنیادین زبان و فرهنگ سنگسری که به صورت علمی انجام شده است را استاد چراغعلی اعظمی انجام داده اند. در سال های اخیر بسیار از پژوهش های ایشان در کتاب ها و بیشتر در فضای مجازی تکرار می شود. رونویسان تحقیقات دیگران دقت کنند شتاب در نوشتن از نوشته های دیگران موجب بی اعتباری پژوهش واقعی آنان می شود.

این لباس نسبتاً بلند ابریشمی عموماً به رنگ قرمز است. امروزه پیراهن با رنگ سبز هم وجود دارد. در قسمت پایین دامن و لبه های آستین آن هنر سوزن دوزی بکار می رود.

گاهی مطالبی نوشته شده اند که دختران لباس (شِوی) سبز، عروس لباس سفید و زنان لباس قرمز می پوشیده اند. در مورد فلسفه رنگ ها نیز مطالبی نوشته شده است. در نگارش این مطالب اشاره نشده است که از چه روش پژوهشی استفاده کرده اند. اعتبار هر پژوهشی به اعتبار پژوهشگر و منبع آن دارد. تا کنون من هیچ منبعی برای آن پیدا نکردم و افراد سالخورده (عباس خانجانی 96 ساله ) که پرسیدم آن را تایید نکردند.

آنچه که افراد سالمند شرح می دهند عروس ها در سنگسر یک کلاه داشتند که به آن مندیل می گفتند و با توری ابریشمی صورت خودشان را می پوشاندند.

در اسناد عکس های سال های دهه چهل که عمو فریدون من تهیه کرده اند، در عروسی دائی من زن دایی لباس سفید دارد. این نوع لباس سفید تحت تاثیر لباس های عروسی بوده است که در پایتخت وجود داشته است.

یکی دیگر تن پوش های زینتی زنان سنگسری ” کُولَک پول ” بوده است که در جشن ها زینت بخش آنان بوده است. نمای روبرو با سکه های طلا یا نقره با چیدمان و آرایشی همچون زره یا پولک ماهی است که علاوه بر زینتی بودن یک اثر تاریخی و حائز اهمیت می باشد. کُولَک به زبان سنگسری یعنی کوتاه. کُولَک پول زمینه مخملی و یا ترمه داشته است. اما بدون اینکه هدف آنان باشد می تواند به عنوان جلیقه ضد گلوله عمل کند.

کُلک پول بالا را الله قلی نادعلیان یکی از دامداران سنگسری به عروس خود بانو لیلا بلوری هدیه داده بوده است. مزین به تعداد 707 سکه ی نقره از دوران های مختلف قبل از پهلوی اول (قاجاریه،زندیه،افشار و صفویه) است.  وزن این کُلک پول 2650 گرم می باشد. قسمت پشتی اثر نیز از ترمه کشمیری و آستری آن از مخمل (مخما) به رنگ نیلی با لبه های یراق دوزی می باشد.

خانم زری نادعلیان می گوید ” در زمان گذشته مسکوکات نقره خیلی به نسبت امروز خیلی ارزان تر نبوده است. حتی سکه نقره ارزش زیادی داشته است. معمولا سنگسری ها با توجه به شغل دامداری و ییلاق و قشلاق مدت 4 الی 5 ماه در ییلاق بسر می بردند. به دلیل بلایای طبیعی ممکن بود مال و دام خود را از دست بدهد. در اثر ناامنی گاهی در معرض تهاجم راهزنان قرار می گرفتند، زنان این تن پوش را بعنوان سرمایه همراه خود داشته اند تا در زمان نیاز از آن استفاده نمایند.   با برداشت چند سکه نیاز اقتصادی خود را همانند بانک همراه تامین می کردند. “

یسیار متاسفم که این نشست با تمام نکات مثبت و ارزشمندی که داشت بد گزارش شد و افراد همکار من را به اداره اماکن معرفی کردند. افراد دلواپس بیشتر دقت کنند.

مخالفت ها با رقص و آئین های زنان در سنگسر

اجرای آئینی دوشیزه اهورا مزدا و شگون داشتن آب در سنگسر

این نوع جلیقه را زنان می پوشیدند. چرا زنان؟ در مسیر یاغی ها و راهزنان ممکن بود که داشته ها و اموال کوچروها را مطالبه کنند. به همین دلیل بسیاری از سنگسری ها اسلحه داشتند. همدستی یاغی ها با نظامیان ممکن بود که آنها را نیز تبدیل به یک سرکش کند.  لذا با سلاح از خود دفاع می کردند. تاثیرات نظامی گری در رقص مردان سنگسری نیز دیده می شود.

رقص مردان سنگسری

از سوی دیگر در میان آنها بی اخلاقی هم حدودی داشت. هر چند که یاغی ها بی رحم بودند. اما بسیاری از آنها به پاکدامنی زنان احترام می گذاشتند و به همین دلیل آنها را بازرسی نمی کردند. زنان با پوشیدن این جلیقه ها  از دید دیگران پنهان می کردند. بدینسان ثروت آنها در طول کوچ مصون می ماند.

رغیب و دشمن جدی سنگسری ها ترکمن ها بودند. پدر بزرگ من که یک نوازنده معروفی بود نی می زد و شعر ” گیسی گُو ” را می خواند. در ترانه این آهنگ مرد از گیسی گو می خواهد که به همه خبر بدهد. ترکمن ها آمده اند گوسفند ها را ببرند. اما از سوی دیگر در بسیاری از موارد دوستی و مراوده فرهنگی دیده می شود. در بعضی از موارد شباهت ها فرهنگی وجود دارد. تبادل فرهنگی وجود داشته است. در نوشته ای جداگانه زیورآلات معرفی و به این شباهت ها اشاره می شود.

بعضی از زنان سنگسری در مجالس تیرمن کت می پوشند. بدون شک این تن پوش در قدیم نام دیگری داشته است.  چون کت همراه با تاثیرات فرهنگ اروپایی در ایران رایج شد. قبل از اینکه کت مرسوم شود مردان سنگسر لباسی بنام قَدک می‌پوشیدند. هنوز نمی دانم تن پوش زنان قبل از اینکه کت نامگزاری شود چه بوده است. اما این نکته جالب است زنان سنگسری مدتها قبل همانند مردان کت می پوشیدند.  قدک لباسی بلند تقریبا بالای زانو  گشاد  با آستین بلند،یقه سه سانتی که سه دگمه یا بقول سنگسری‌ها ( صدف) و جنس دگمه هم از چوب بوده

شِوال به زبان سنگسری یعنوی شلوار. فِراخ شِوال یعنی شلوار گشاد که بیشتر شبیه یک دامن پرچین از جنس ابریشم است. سنگسری ها گاهی به آن قِردار شوال هم می گویند.

اطلاعات دقیقی از پوشش دختران در گذشته نداریم. ما فقط می دانیم قبل از ازدواج از مکنه استفاده نمی کردند. آنها دستمال بر سر داشتند. که بعد ها بیشتر همان روسری را استفاده می کردند که دختران ترکمن استفاده می کردند.

نقوش سوزندوزی در حال اجرا مربوط به دهه شصت است. برای دور قاب های عکس اجرا می شدند. در مورد فرش هم اصالت سنگسری ندارد. فرش سنگسری از منظر تاریخی در طرح اصالت ندارد. آنها به وفور از پلاس و در کنار آن از نمد استفاده می کردند. شاید در قرن گذشته صنعت قالی بافی به سنگسر وارد شد. اما پدیده ای جدید بنام فرش خود رنگ پدید آمد. فرش حود رنگ با استفاده از پشم های رنگین گوسفند های سنگسری تهیه می شود. شاید در نوشته ای مجزا آن را معرفی کنم.

سرگیرا نیز چادر پشمی ظریفی بوده است که در گذشته زنان سنگسری استفاده می‌کردند. طرح آن به صورت چهارخانه بافته می شود. به نظر می رسد با نوعی پوشش افراطی قاجار همخوانی دارد. ما اطلاع دقیقی از سیر تحول پوشش زنان سنگسری در طول تاریخ نداریم.  

پس از انقلاب پوشش زنان سنگسری به حاشیه رفت. زمانی که بحث تکریم سنت به میان آمد، سعی حاکمیت این بوده است که سرگیرا را به عنوان یگانه الگوی مورد پسند معرفی کند.

دو سال قبل یک عکس به عنوان نماد عفاف و حجاب در سمنان ارائه شد. در شبکه های اجتماعی دستمایه طنز شده بود. همه می گفتند این خانم چرا پتو روی کله اش گرفته است؟ !!!  آیا آنچه که تجویز می شوند با منویات فعلی نظام همخوانی دارد؟ آیا با چنین چادری می شود در خیابان های کلان شهر راه رفت؟ ما فقط می توانیم در یک بررسی تاریخی به نتیجه برسیم که از چه زمانی تا چه زمانی چنین پوششی در چه موقعیت هایی کاربرد داشته است و در زمان و مکان مناسب از آن استفاده کنیم.

مخالفت ها با رقص و آئین های زنان در سنگسر

اما حالا نسلی دیگر به ابعاد نادیده گرفته شده فرهنگ سنگسری توجه دارند. شاید به دلیل فاخر بودن این لباس کاربرد روزمره نداشته باشد. اما در مجالس عروسی و شادمانی و برنامه های فرهنگی کاربرد دارند.

آناهیتا (دوشیزه اهورا مزدا) ورمز ککچا در میان سنگسری ها

اجرای آئینی دوشیزه اهورا مزدا و شگون داشتن آب در سنگسر

احمد نادعلیان: آشنایی با ییلاق های کوچروهای سنگسری

قلمرو جغرافیایی خیل های (ییلاق های) سنگسری

Views: 410